W uznaniu szczególnych zasług dla kultury ludowej łemkowski Zespół Łastiwoczka na wniosek Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze został uhonorowany w tym roku Nagrodą im. Oskara Kolberga. To najstarsze wyróżnienie w dziedzinie kultury ludowej przyznawane w Polsce od 48 lat.

Spośród dotychczasowych dolnośląskich dziewięciu laureatów tej nagrody, aż sześciu przyznano na wnioski przygotowane przez Muzeum Karkonoskie. Pozostaje to w związku z definicją ICOM z 1972 roku, w myśl której muzeum zajmuje się  materialnymi i niematerialnymi świadectwami ludzkiej działalności udostępniając je, poddając naukowym badaniom i otaczając ochroną. 

Współpracę z łemkowskim zespołem Łastiwoczka rozpoczęto w 2018 roku skupiając prace na  docieraniu do najdawniejszych źródeł folkloru. Podczas licznych konsultacji z wykonawcami zespołu  pomagano określić kanon repertuarowy tzw. ludowej muzyki dawnej. Po wskazaniu najcenniejszych przykładów dawnych pieśni i tańców wytypowano uczestników do udziału w prestiżowych konkursach tradycji: 33. Ogólnopolskim Konkursie Tradycyjnego Tańca Ludowego w Rzeszowie oraz 53. i 55. Ogólnopolskim Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym. Spektakularne sukcesy uzyskane w ciągu minionego pięciolecia przez zespół także na innych polskich i zagranicznych scenach tradycji predystynowały grupę, by zaistniała jako dolnośląski kandydat do prestiżowej nagrody kolbergowskiej.

Muzeum Karkonoskie pełni rolę regionalnego centrum kompetencji w zakresie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego powojennych osiedleńców. Właśnie tutaj,  w archiwum II Programu Polskiego Radia oraz w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie znajduje się dokumentacja związana z aktywnością dolnośląskich wykonawców tradycyjnego repertuaru.

Dzięki regularnej merytorycznej pomocy udzielanej twórcom ludowym możliwe stały się coroczne sukcesy dolnośląskich wykonawców na festiwalowych scenach Kazimierza. Od 2017 roku przyjmują oni wyrazy uznania także w dostojnych wnętrzach zamku Królewskiego w Warszawie, gdzie Nagroda im. Oskara Kolberga jest wręczana. Zdarzenia te stanowią ważną promocję kultury Dolnego Śląska posądzanego niegdyś o brak tradycji.                                                                        

Członkowie Zespołu Pieśni i Tańca Łastiwoczka z Przemkowa są potomkami łemkowskich ekspatriantów z Podkarpacia, którzy zostali przesiedleni na Dolny Śląsk w ramach Akcji Wisła po 1947 roku. W repertuarze założonego w 2000 roku zespołu znajduje się bogaty zestaw pieśni powszechnych i obrzędowych wykonywanych przez wielopokoleniową grupę w oparciu o przekaz tradycji ustnej najstarszych członków społeczności. Śpiewane są w języku łemkowskim i polskim. Na szczególną uwagę zasługują wielogłosowe wykonania dawnych pieśni zalotnych, weselnych, rekruckich i ballad. Członkowie grupy zamieszkują na terenie zwartego osadnictwa Łemków w Przemkowie i okolicach, co ułatwiło zachowanie tradycyjnego przekazu kulturowego. W jej działaniach uczestniczą przedstawiciele kilku pokoleń, którzy zajmują się przekazywaniem młodszym umiejętności śpiewu, muzykowania i tańca, przygotowują wspólnie widowiska obrzędowe oraz prezentacje tradycyjnego repertuaru pieśni i tańców. Zespół jest laureatem regionalnych konkursów tradycji oraz krajowych festiwali folklorystycznych. Wielokrotnie występował na forum  zagranicznym. Łemkowska społeczność zamieszkuje w regionie o przerwanej ciągłości osadniczej, co dla zachowania tradycji stwarza szczególnie utrudnioną sytuację. W tym kontekście na szczególny szacunek zasługują działania liderów, w tym: pp. Joanny i Eugeniusza Haburów oraz Anny i Andrzeja Peregrymów potrafiących integrować członków grupy wokół wartości kultury tradycyjnej.

Powyższe działania stanowią przykład praktycznej realizacji zaleceń Konwencji UNESCO z 2003 roku w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. O powszechnej akceptacji i uznaniu kultywowanych  tradycji świadczy zbiorowe uczestnictwo mieszkańców w jesiennych Spotkaniach Trzech Pokoleń z Kulturą Łemkowską w Przemkowie oraz w dorocznym święcie Łemków pn. Watra w pobliskim Michałowie.

W uznaniu wysokiego poziomu wykonawczego grupa śpiewacza zespołu została zaproszona w 2019 roku do udziału w cyklu koncertów 54. Międzynarodowego Festiwalu Wratislavia Cantans w Narodowym Forum Muzyki we Wrocławiu uzyskując wysokie oceny krytyków profesjonalnej sceny muzycznej. Prezentacje te znalazły się w programie festiwalu obok najsłynniejszych wykonawców światowej sceny muzycznej. Podobny w formie występ poświęcony tradycyjnemu folklorowi powojennych ekspatriantów na Dolnym Śląsku miał miejsce podczas Festiwalu Dziedzictwa Kresów w Lubaczowie w 2022 roku.

Zarówno folklor Łemków, jak i zachowany w codziennym użytku język łemkowski stanowią obecnie cenną wartość kulturową dolnośląskiego regionu. Czynione są plany, by kulturę, w tym język łemkowski wpisać na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, a z czasem aspirować do wpisu na Listę Światową UNESCO. Nagroda im. Oskara Kolberga stanowi ważny punkt na drodze do osiągnięcia tego celu.

Henryk Dumin
antropolog kultury